.:: itsairan.ir - انجمن علمی گردشگری ایران

تحول در مناسبات اجتماعی و شیوه‌های تولیدی زندگی اجتماعی همواره پیشتر و بیشتر از تحول در مفاهیم و نظریه‌های ارائه شده در این خصوص بوده است و برای هر پژوهش هدفی والاتر از شناخت و درک این تحولات و ترسیم خط‌مشی فعالیت‌های بهینه برای آینده متصور نیست. در فرآیند جهانی شدن و واقعیت‌هایی که نظام اجتماعی جوامع با آنها مواجه می‌گردد گردشگری یک پدیده اجتماعی و وابسته به نوع و سطح پیشرفت جوامع است و اکنون به عنوان «یک فرآیند» در مسیر تحولات جامعه و هم به عنوان «یک صنعت» در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی به گونه‌ای روزافزون اهمیت پیدا کرده است.

گردشگری فرآیندی برای ابراز هویت و معرفت جامعه میهمان و میزبان است که در جامعه مدرن به مثابه «یک نیاز» متبلور شده است. بر حسب «نیاز به گردش» مجموعه‌ای از مناسبات و نهادها شکل گرفته‌اند که در ملموس‌ترین وجوه خود قالب سازمان یافته‌ای پیدا کرده‌اند و «صنعت گردشگری» به عنوان بخشی از پدیده گردشگری آنها را نمایندگی می‌کند.

در واقع صنعت گردشگری با تولید کالایی به نام «گردش» یک مفهوم اقتصادی است که با ابعاد و مؤلفه‌های خاص شش‌گانه خود یعنی: 1- جاذبه‌ها 2- حمل و نقل 3- اقامت و هتلداری 4- پذیرایی و رستوران 5- سوغات و صنایع دستی 6- خدمات اختصاصی گردشگری، آن بخش از فعالیت‌ها را در بر می‌گیرد که به طور مستقیم در مسیر ایجاد و گسترش فرآیند عام‌تری به عنوان پدیده گردشگری قرار گرفته است. اکنون از گردشگری به عنوان یک قدرت اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بزرگ و البته پدیده‌ای بسیار سیاسی نامبرده می‌شود. به دلیل ظرفیت و استعدادی که این صنعت در گسترش مشارکت گروه‌های مختلف در فعالیت‌های متعدد دارد و قابلیت‌های فراوانی که برای تنوع‌های زیستی و اقلیمی متفاوت ایجاد می‌نماید و آنها را با ارزش‌های اقتصادی و فرهنگی نو باز تعریف می‌کند با استقبالی کم‌نظیر مواجه گردیده است.

در رویکردهای اقتصادی از نظر تولید درآمد، صنعت گردشگری در ردیف صنایع بزرگ چون نفت و خودرو قرار گرفته است و از نظر اجتماعی علاوه بر درآمدزایی کارکردهایی چون عدالت‌گستری، فقرزدایی، اشتغال‌آفرینی و پایداری را در پی دارد. مجموعه کارکردهای اقتصادی و اجتماعی موجب شده است که گردشگری به عنوان یک امر مهم در عرصه سیاست‌گذاری عمومی در دستور کار دولت‌ها قرار گیرد. در کشورهای جهان سوم با وجود فقر تئوریک و تأخر زمانی که در شناخت و درک پدیده‌های مدرن و برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری از آنها وجود دارد دیرتر اما با التهاب بیشتر به این پدیده پرداخته می‌شود.

برحسب گزارش سازمان جهانی گردشگری (WTO) سرمایه‌گذاری در صنعت توریسم در سال 2000 بالغ بر 710 میلیارد دلار بوده است و این رقم در سال 2010 به 1400 میلیارد دلار افزایش خواهد یافت که در مجموع در برگیرنده 1/6 درصد از مجموع سرمایه‌گذاری جهانی است به عبارت دیگر طی 10 سال اخیر رشد سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری به طور متوسط 10 درصد بوده است. در گزارش دیگری از (WTO) رشد گردشگری در خاورمیانه در سال 2008 حدود 11 درصد برآورد شده است که بالاترین رشد در سطح جهان است و در سال 2009 نیز این رتبه علی‌رغم وجود بحران اقتصادی جهان حفظ خواهد شد. در سال 2008 بیش از 900 میلیون گردشگر در جهان به «گردش» رفته‌اند که 54 درصد آن به کشورهای اروپایی، 5 درصد به آفریقا و 13 درصد به کشورهای اسلامی متعلق بوده است در میان کشورهای عضو کنفرانس اسلامی (OIC) از مجموع درآمد حاصله از گردشگری 1/13 درصد درآمدها به ترکیه، 8/8 درصد به مالزی، 8/5 درصد به مصر و 9/4 درصد به مراکش و کمتر از 1/1 درصد درآمدها به کشور ایران تعلق گرفته است.

اگر درآمد واقعی حاصل از گردشگری در ایران را نسبت به کل درآمد حاصله از گردشگری در جهان محاسبه کنیم میزان آن کمتر از یک‌دهم درصد برآورد می‌گردد. این واقعیت تلخ و خلاف انتظار که مبنا و محور اصلی مسئله‌شناسی صنعت توریسم در ایران است برغم آن روی داده است که کشور ما از نظر استعداد طبیعی، تاریخی و فرهنگی حداقل جزء ده کشور تراز اول جهان به شمار می‌آید.

مساله گردشگری در ایران نخست در رویکردی که از آن به عنوان یک پدیده و یک فرآیند اجتماعی یاد می‌شود اهمیت دارد از آن رو که شالوده و مبنای اصلی این موضوع ابراز هویت ملی و شناخت جامعه و شناساندن آن به جوامع دیگر و نسل‌های جدید است. مردم امروز با سرعت و با جریان روزافزون اطلاعات و بازتولید آن و تحول در زندگی مواجهند، بنابراین حفظ جایگاه «ایران» به عنوان یک بخش با شکوه تمدن جهانی رسالتی است خطیر و ضرورتی است انکارناپذیر. دیگر آن که در طرح این مسئله و موضوع مهم باید به رویکردی که گردشگری را به عنوان یک صنعت در تعیین راهبردهای توسعه و جوامع و به ویژه در جوامع در حال توسعه مطرح می‌کند توجه کرد.

از کارکردهای اقتصادی و اجتماعی قابل ملاحظه گردشگری به عنوان راه‌حل‌های مسائل زیادی چون فقر، بیکاری و کاهش دیگر نابسامانی‌ها در ادبیات اخیر توسعه به طور مفصل یاد شده است چنانکه ترنر (Terner) گردشگری را امیدبخش‌ترین و پیچیده‌ترین صنعتی می‌داند که جهان سوم با آن روبرو است و بیشترین قابلیت را برای جانشینی دیگر صنایع درآمدزا دارد.

اهمیت پرداختن به مسئله گردشگری و اتخاذ رویکردهای کارشناسی و پژوهشی به این امر هنگامی روشن‌تر می‌شود که به ضرورت تغییر و تحول در الگوهای اقتصادی واقف گردیم و گردشگری از جمله اموری است که غفلت بیشتر از آنها موجب خواهد گشت که فاصله و گسست بین «ما» و «دیگران» روز به روز بیشتر شود و در ابعاد مختلف آن تعمیق گردد و به ناچار در آینده‌ای نه چندان دور بر سر دوراهی هولناک «انزوا» و یا «تسلیم» قرار گیریم گزینه‌هایی که برای حرکت در هر یک از آنها نتیجه‌ای جز نابودی و فروپاشی متصور نیست.

در اینجا ذکر چند نکته ضروری است:

1- گردشگری گرچه علمی بین‌رشته‌ای نام گرفته است اما در واقع باید آن را فرارشته‌ای نامید چون ابعاد و مؤلفه‌های پدیده گردشگری رابطه متعاملی با همه وجوه زندگی اجتماعی دارد و رشد و نمو صنعت گردشگری بر روح فعالیت‌های دیگر اقتصادی و اجتماعی استوار گردیده است و گاهی از آن به عنوان «روح فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی» نامبرده می‌شود. بدین لحاظ پیچیدگی و ترکیب متزاید این رشته در برگیرنده بسیاری از رشته‌های علوم انسانی (همچون جامعه‌شناسی، جغرافیا، مردم‌شناسی، حقوق، مدیریت، اقتصاد، روان‌شناسی و ...) طبیعی، هنری، مهندسی، معماری، پزشکی و غیره است که در تجزیه و تحلیل ماهیت، موضوع و بدنه علم گردشگری توسط صاحب‌نظران به آن اشاره می‌شود.

با همه این پیچیدگی‌ها به دلیل این که گردشگری یک صنعت متأخر در کل جهان است و به اصطلاح در راستای تأمین «نیاز به گردش» و یا «نیاز سوم» در کمتر از چهار دهه اخیر رونق یافته است از نظر تئوری و روش هنوز حوزه‌های فکری و پژوهشی تخصصی مستحکمی بسان دیگر رشته‌های علمی برای آن فراهم نیست اما گرایش‌های حرفه‌ای و کاربردی متنوع و محبوس برحسب هر یک از مؤلفه‌های آن به وجود آمده است.

در ایران بسان دیگر رشته‌های علوم انسانی فقر نظری و عملی بیشتری بر این رشته مستولی است به گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد در مبانی نظری و تعریف مفاهیم ابتدایی گردشگری کاستی‌ها و اعوجاج‌های بسیار قابل مشاهده و ملاحظه است. در حوزه‌های تخصصی چه از جهت شناخت و بررسی پدیده و فرآیند گردشگری و چه از جهت تحلیل صنعت گردشگری و عواملی که بر آن تأثیر و تأثر متقابل دارند، ضعف‌های علمی و پژوهشی مشهود و غیرقابل انکار است.

2- گردشگری امری است که به سیاست عمومی مربوط می‌شود و همانگونه که ریشتر (Richter, 1989) اذعان کرده پدیده‌ای بسیار سیاسی است، یعنی دولت‌ها در توسعه گردشگری نقش اول را دارند. در 30 سال گذشته مهم‌ترین عامل عدم رشد گردشگری در ایران نهاد دولت بوده است. به عبارتی موضوع گردشگری در دستور کار سیاست‌های کلان دولت قرار نداشته است و از زمانی که در دهه اخیر دولت ایران پی برد که در جهان منابع گردشگری عاملی برای توسعه درآمدزایی، اشتغال‌زایی، فقرزدایی و عدالت‌گستری است نسبت به این موضوع حساسیت پیدا کرده اما از آنجا که توان تخصصی، علمی و فنی کافی برای درک مفهوم و توسعه گردشگری در دولت وجود ندارد گاهی دست به اقداماتی می‌زند که وجوه منفی آن بیشتر است. در واقع دولت‌ها در ایران با دخالت‌های خود، مانع توسعه گردشگری شده و می‌شوند.

3- از هنگامی که گردش به عنوان کالا مطرح می‌شود و در بازار عرضه و تقاضا رونق پیدا می‌کند، صنعت گردشگری به وجود می‌آید و به عنوان یک بخش از تجارت در دنیا با مؤلفه‌های خاص که هر کدام شاخص‌های مربوط به خود را دارد، فعال می‌شود. صنعت گردشگری ابتدا جاذبه‌ها را در بر می‌گیرد و همین جاذبه‌ها محور و مبنای تفکیک موضوع گردشگری می‌شود جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، صنعتی و مجازی که در هر کشور محصولات خاصی دارد و آنها را عرضه می‌کند. در ایران نیز جاذبه‌ها و قابلیت‌های گردشگری متعددی وجود دارد که بخش اندکی از آن ارائه شده‌اند و بخش عمده آن نیز تاکنون ارائه نشده‌اند.

4- توسعه گردشگری در ایران محتاج به آزادی فعالیت بخش خصوصی است. متأسفانه دولت با دخالت بیش از حد اجازه فعالیت به بخش خصوصی را نمی‌دهد و چون درآمد حاصل از گردشگری و دیگر صنایع کشور در مقابل درآمد نفت عدد برجسته‌ای را نشان نمی‌دهد دولت نفتی و رانتیر احساس نیاز به دیگر صنایع را ندارد به همین دلیل سعی می‌کند همیشه و در همه جا در امر گردشگری و صنایع دیگر دخالت کند و بخش خصوصی نیز به دلیل دخالت دولت و ساختار دولتی صنعت، توان رقابت، بازاریابی، عرضه و تقاضای محصولات گردشگری را در مقایسه با سایر کشورها ندارد.

بخش خصوصی در ایران ضعیف و ناتوان است که یکی از علل آن وابستگی به دولت است. بخش خصوصی در ایران حتی توان ارائه تقاضا و درخواست خود را از دولت نمی‌تواند داشته باشد. گاهی برخی خواسته‌ها با ملاحظات متعدد برای حفظ حداقل‌ها ارائه می‌شود در حالی که لازمه رشد گردشگری طرح درخواست‌های صریح و شفاف از سوی بخش خصوصی مستقل است. اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و تشکل‌هایی که صنف‌های مختلف را نمایندگی می‌کنند، به ویژه در صنعت گردشگری، هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌اند که دولت را برای اجرای خواسته‌های خود مجبور به تمکین کنند. بنابراین بخش خصوصی که مهم‌ترین رکن جامعه مدنی است، در ایران توان و انسجام کافی برای مقاومت در برابر سیاست‌های دولت را نداشته و در سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری محلی از اعراب ندارد.

5- به قول زنده‌یاد دکتر حسین عظیمی دولت‌ها در ایران ماقبل مرحله سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای توسعه جامع هستند. سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای گردشگری از ترکیب و پیچیدگی متزایدی برخوردار است بنابراین شناخت و تدوین «سیاست» و «برنامه» برای این امر به آسانی میسر نیست.

6- گاهی شعار «گردشگری به جای نفت» در ایران مطرح می‌شود. بررسی‌های اجمالی حاکی از آن است که هنوز در دیدگاه و عملکرد دولت‌های ایران «نفت به جای گردشگری» و یا به عبارت بهتر «نفت به جای همه چیز» حتی نفت به جای دانش، دانشگاه و به جای تولید سرلوحه امور است.

7- مفهوم هویت اجتماعی و ملی و معرفی تفاوت‌ها و برجستگی‌ها مبنای تحرک در گردشگری و پویایی برای جوامع میهمان و میزبان است. در ایران کنونی به هویت ملی و هویت‌های قومی و محلی کمتر اهمیت داده می‌شود و از این تفاوت به عنوان فرصت در جهت توسعه گردشگری استفاده نمی‌شود. از سوی دیگر تأکید بر رویکردهای عام ایدئولوژیک و کم‌رنگ شدن توجه به منافع ملی موجب شده است تا در اکثر رسانه‌های رسمی ایران فرهنگ و زبان عربی بیش از فرهنگ و زبان ایرانی مورد تأکید و توجه باشد. در مقابل در هیچ کشور عربی زبان و آثار باشکوه ایران چون تخت جمشید و حتی آثار تمدن اسلامی چون میدان نقش جهان و مساجد بی‌نظیر ایرانی، برای یک لحظه به مردم آن کشورها معرفی نمی‌شوند.

دکتر غلام‌حیدر ابراهیمبای سلامی (رییس انجمن علمی گردشگری ایران)

گالری تصاویر